MIGJENI NË KALVAR

Millosh Gjergj Nikolla (October 13, 1911 - August 26, 1938)was born in Shkoder, Albania to a Serb family originally from Bitolj. He would become one of the leading figures in Albanian literature.
Migjeni attended elementary school in Shkoder at the Serbian language school there and later at St. John's Orthodox Seminary in Bitola (Bitolj/Manastir), then Kingdom of Serbia (now Republic of Macedonia). There he studied Russian, French Greek and Latin and read literature written in those languages. On his return to Albania, he gave up his intended career as a priest to become a school teacher in Vraka, a Serb village a few miles from Shkoder. He began writing verse and prose sketches in Albanian. Having contracted tuberculosis, which was then endemic in Albania, he went for treatment to Turin in northern Italy where his sister Olga was studying mathematics. After some time in a sanatorium there, he was transferred to the Waldensian Hospital in Torre Pellice where he died at the age of twenty-six.
During the 1930s, the position of the Serb minority deteriorated as Serb schools were closed down by King Zog. Thus, the author had to Albanize his name and chose the nom-de-plume Mi-Gje-Ni in order to preserve his heritage. The acrostic was formed by the first two letters each of his first name, patronymic and last name. The Serbian equivalent 'đ' (Cyr.ђ') of Albanian 'gj' is one letter.
His slender volume of verse (thirty-five poems) entitled Vargjet e Lira (Free Verse) was printed by Gutenberg Press in Tiran in 1936, but was banned by the authorities. The second edition, published in 1944, was missing two old poems Parathanja e parathanjeve (Preface of prefaces) and Blasfemi (Blasphemy) that were deemed offensive, but it did include eight new ones. The main theme of Migjeni was misery and suffering, a reflection of the life he saw and lived.

MIGJENI NË KALVAR

Ndryshe nga çfarë shkruan në "Gazeta shqiptare" Tiranë, prifti i nderuar katolik, ipeshkvi Zef Simoni, Pashko Vasa nuk ka bërë kurrfarë gabimi a mëkati kur ka vargëzuar "Feja e shqiptarit asht shqiptaria". Mirë, që Pashko Vasën e insinuon për faktin se ishte katolik, mbase nga pozitat e predikuesit ndaj "mëkatarit", se kushedi devijoi nga grixha e besimtarëve të përvuajtur, (një keqinterpretim naiv sepse vargjet e Pashko Vasës nuk kanë patur për qëllim predikimin e ateizmit por të atdhedashurisë, pra idenë se Atdheu është mbi të gjitha në imediatin historik të luftës për Pavarësi dhe në kushtet kur kombi nuk ka një fe por tre), po me Migjenin orthodoks, çfarë ka?!

Nga KOLEC TRABOINI

Nuk ka klerikë në botën perëndimore, sado fanatikë, që të merren me stigmatizimin e poetëve. Në gadishullin arabik ka, madje atje edhe i masakrojnë poetët siç kanë bërë terroristët me poetin e njohur arabo-saudit Sadok Melabah, që i prenë kokën në mes të ditës në një shesh publik, në shtator të vitit 1992. Dihet se kësisoj dënimesh makabre bënte dhe komunizmi ndaj poetëve me shpirt të lirë.
Kjo sepse bota perëndimore e pranon hapur lirinë e mendimit dhe të krijimit, madje edhe ateizmin si pjesë e kulturës së saj dhe e ka kapërcyer prej shekujsh kohën e inkuizicioneve që vinin prej kthinave mediokre e dogmatike të fanatizmit fetar. Mjafton të kujtojmë se këto ditë në Londër vihet në skenën e teatrit një dramë ku stigmatizohet vetë Krishti, por shteti laik britanik nuk ka fuqi ta ndalojë.
Është mirë të jesh fetar, por është keq, shumë keq të jesh fanatik e ta shikosh apo gjykosh botën vetëm nën dritën e një religjioni, prej çfarë po tundohet e frikësohet sot (si dikur në mesjetë) mbarë njerëzimi.
Bota është e larmishme, veç fesë katolike ka edhe fe të tjera. Ka orthodoksë, ka myslimanë, ka budistë, evangjelistë, bektashinj, jehovaistë, ka shumë lloje besimesh. Kulturat dhe traditat janë pasuri e saj. Pra bota dhe mendimi nuk janë uniforme. Falë kësaj lirie dhe ipeshkvi Zef Simoni boton shkrimin “Migjeni përkrahës i një bote pa Zot dhe i një shoqnie pa religjion” ku rreket të krijojë një përftyrim krejt të pasaktë e të padenjë mbi poetin, sikur Migjeni të ishte një filozof ateist a të ishte një Zhdanov rus që në traktatet e tij ideologjike punonte i frymëzuar nga retorika e iluministëve francezë: " Bota do të shpëtojë vetëm atëherë kur guri i fundit i kishës së fundit do të bjerë mbi priftin e fundit". Pra, nën ndikimin e atyre iluministëve francezë, që Franca katolike (sa liberale aq konservatore) i nderon dhe i respekton si pjesë e kulturës dhe dinjitetit të saj e kurrsesi nuk i denigron. Ne shqiptarët, mesa duket, jemi aq shumë të pasur në tradita letrare, jemi aq produktivë, sa nuk e kemi për gjë t’i zbresim poetët prej panteonit tonë të vogël në krahasim me Francën e, po qe e mundur, t’ua shuajmë kandilat e t’i harrojmë fare. Por jo vetëm Migjenit e Pashko Vasës por edhe Çajupit, se edhe ai kështu thotë në fund të elegjisë së tij, kur Zoti i mori zvicerianen Efgjeni e më pas edhe të birin: "Edhe perëndinë më nuk e besoj!". Natyrisht, këtë gjykim semplist të poezisë e të poetëve mund ta bëjnë vetëm ata që fare pak e kuptojnë letërsinë, a i kanë ngecur në derë dhe që gjithashtu, fare pak për të mos thënë aspak, kuptojnë se çfarë ndjenjash humaniste vlojnë në zemrat e poetëve që shpesh herë, të revoltuar nga padrejtësitë e kësaj bote, i drejtojnë sytë në qiell dhe i bëjnë pyetje Zotit. Pyetjet në retorikat poetike, në një farë trajte, janë edhe një thirrje për ndihmë drejtësisë hyjnore kur drejtësia tokësore nuk funksionon. Prandaj nuk mund ta kuptojmë se si, e qysh, e tek, dilet në këtë konkluzion, që citohet si titull e që është thelbi i tërë shkrimit, e që përpiqet pa dobi, a mund të themi mjerueshëm, të anatemojë Migjenin si ateist dhe frymëzues i prapësive të Enver Hoxhës që shpërtheu si një furtunë e zezë kundër kulteve fetare në vitin 1967.
Me të drejtë, në revistën e përmuajshme informative e kulturore “Kuvendi”, që botohet në Miçigan, autorja Ilda Gjelina në shkrimin e saj me titull “Feja e shqiptarit asht shqiptaria”, qershor 2004, dhe autori tjetër Alfons Grizha, “Urrejtja pa qëllim i ngjan qitjes kuturu” (Hugo), gusht 2004, shprehin rezervat e tyre ndaj shkrimit të priftit Zef Simoni dhe kërkojnë prej tij tolerancë kristiane ndaj poetit me fat tragjik. Por kurrsesi, atë lloj tolerance që prifti në fjalë shprehu në mënyrë enigmatike në shkrimin reagues me titull " Një përgjigje e kërkueme" më 15 janar 2005, në kanalet e internetit, ku thotë se "unë lutem për Migjenin siç jam lutë për Enver Hoxhën kur ai ka vdekur". Ky paralelizëm midis dy figurave të ndryshme, njëri humanist e tjetri xhelat, në aparencë duket sikur tregon tolerancë, por në të vërtetë shpreh një cinizëm të pashoq ndaj njërit prej figurave më të mëdha të letërsisë shqipe dhe nga poetët më të spikatur të Europës në vitet 30 të shekullit të kaluar.
Meshtari katolik nuk thotë dhe as nuk e ze në gojë faktin se Migjeni nuk kishte kurrfarë lidhje me religjionin katolik, ishte orthodoks, dhe se ai i përkiste një religjioni tjetër. Fundja, nëse pranojmë të dalim tej faktorëve letrarë, pse meshtari katolik nuk e thotë se kundër cilit Zot kishte dalë Migjeni, se për katolikët Zot është Krishti, për orthodoksët dhe kristianët e tjerë Krishti është i biri i Zotit. Mirëpo Migjeni nuk thotë ndokund ndonjë fjalë kundër Krishtit, ai nuk specifikon. Ai me zot e me paçavra tempujsh stigmatizon metaforikisht padrejtësitë njerëzore, vuajtjet e mundimet që shumica i heqin e pakica aristokratike fodulle, krejt indiferente, veç i sheh pa patur kurrfarë mëshire njerëzore. Krishti kishte këtë ndjesi revolte (le ta quajmë sindromi migjenian) ndaj padrejtësive, ndaj grykësve kur u mori me forcë në treg monedhat dhe kripën tregtarëve të pamëshirshëm e të pangijshëm e ia shpërndau popullit, apo kur profetizoi se kolonat e tempullit do të rrëzoheshin mbi kokat e priftërinjve demagogë që mashtronin popullin e Izraelit. Për këto as nuk bën fjalë fare ipeshkvi ynë.
As nuk e shtyn sadopak fantazia ta përftyrojë Krishtin si poet e aq më pak poetin si Krisht. Në mendjen time (naive e romantike në adoloshencë), sa herë që shkoja në Kishën e Madhe të Shkodrës ku predikonte i afërmi i familjes sime Arqipeshkvi, Monsinjor Ernest Çoba dhe ku soditja muralet e Kol Idromenos, shpeshherë e mendoja Krishtin si poetin këngëtar që prekte zemrën e popullit të Izraelit me fjalën e artë. E, këtë e bëja pa patur frikë se mëkatoj. Kur ndodhte të rrëfehesha tek monsinjor Çoba, që vite më pas do të vdiste në Burgun e Tiranës, ai buzëqeshte lirshëm e më thoshte se fantazia e së mirës dhe e së bukurës nuk përbënte mëkat për moshën time.
Feja predikon gjëra të mira, vëllazërinë, mëshirën, bujarinë. Pra, në qëllimin sublim, çfarë ka të kundërt poeti Migjeni me këto ide? Në zemrën migjeniane kishte revoltë, zemërim, mëshirë, madje mund të thosha një mëshirë si e vetë Krishtit. Edhe vdekja e Migjenit në moshë fare të re (27) shumë më i ri se Krishti (33), krijon një analogji të çuditshme, të paktën tek unë dhe ata që gjërat i shohin me syrin poetik e jo të një analisti të ftohtë.
Pra, çfarë e shqetëson priftin në shërbesat e tij në Shkodër që merret me Migjenin pa kurrfarë tolerancë e mëshirë kristiane. A mos ndokush po krijon sektin e ri fetar migjenian e po ngre ndonjë tempull përballë kishës ku predikon ipeshkvi Zef Simoni? Nuk ka probleme të tjera për të predikuar në shoqërinë civile shqiptare, aq më tepër shkodrane, ku vocrrakët migjenianë nuk shkojnë madje as në shkollë, nga varfëria, mungesa e ndihmës prej pushtetit dhe nga frika e tmerri i gjakmarrjes që tash po prek, për turpin e amoralitetin tonë shoqëror, edhe foshnjat në djep.
Migjeni ishte poeti i halleve të mëdha të popullit, ato halle për të cilat njerëzit drejtohen të gjejnë ngushëllim në kisha dhe xhamia.
Migjeni nuk ka në platformën e tij poetike diçka për të shembur sistemin kishtar (çfarë e kishte Krishti ndaj sinagogave në Izrael), as ndaj institucioneve të fesë, por ai ve gishtin në plagë dhe dënon poetikisht indiferencën institucionale ndaj vuajtjeve njerëzore.
Nuk e kuptoj si mund të gjykohen poetët e mëdhej si Migjeni me të tilla paradogma, se ai ishte kundër zotit të katolikëve, Jezu Krishtit. Si mund të quhet ai "paraenverian"?. Kush në botë i parashikonte mënxyrat që do të bënte komunizmi dhe fashizmi?. Kush ka ka të drejtë të paragjykojë se nën diktaturë Migjeni do të bëhej një konformist i dhunës e i shtypjes, kur në shpirtin e tij kishte revoltë të pakufishme ndaj dhunës e shtypjes?. Kush mund t’i japë frymë një të vdekuri pas afro 70 vjetëve që dergjet në varr, për ta vendosur më pas në shtyllën e turpit a në kalvar si Jezu Krishti?. Si mund të shkojë imagjinata njerëzore deri në këtë lloj absurditeti?. Si mund të anatemohet një poet aq i lexueshëm, madje mund të themi ndër më të lexueshmit e më interesantët ndër poetët e prozatorët shqiptarë, ai që hapi jo një dritare (jo një arkapi), por një epokë për letërsinë shqipe sepse poezia e sotme moderne shqiptare është në njëfarë mënyre produkt i frymës migjeniane. Migjeni është poeti ndër më të lexuarit e letërsisë shqipe, madje edhe pse poezia e proza e tij ruan gegërishten në të shkruar, ai është poeti më i lexueshëm i gegërishtes në jugun e Shqipërisë, ku si trajtë dialektore përdoret toskërishtja në të folur. Në krye të kresë, Migjeni nuk është siç është keqinterpretuar më parë por edhe tani - me qëllimin e dukshëm për ta ngatërruar me diktaturën e përgjakur të enverizmit – por është një rebelim ndaj padrejtësive shoqërore, një revoltë ndaj asaj shtrese që në kundërshtim me predikimet e fesë, shtyp e shfrytëzon pa mëshirë…Kjo sepse zhvillimet e letërsisë shqiptare në vitet 30, nën ndikimin e letërsisë botërore patjetër që do të ndikonin që të dilej (në mënyrë sasiore tek shkrimtarët e tjerë bashkëkohës, dhe cilësore tek Migjeni) nga trajtat klasike të mbyllura dhe që vinin si ndikim i klasiçizmit të kapërcyer si metodë letrare.
Migjeni është një staturë ndër më të lartat e letërsisë shqipe, figura ndër më të dashurat për rininë shqiptare, njerëzit e thjeshtë, dhe gjithë ata që pak u buzëqesh jeta, atyre që fati i ve në risk të keq, në det a në tokë, ndër skërkat e Greqisë apo honet e detit të egërsuar në Otranto drejt Italisë, të atyre shpirtrave njerëzore ndër stërmundime, që tek poetët ndjejnë të ngrohen me diellin e shpresës, ashtu siç duhej të ngroheshin prej predikimeve nëpër tempuj .
I nderuari At Simoni, nuk duhej ta stigmatizonit vdekjen e tij në shkrimin që ju e quani studim “Migjeni përkrahës i një bote pa Zot dhe i një shoqnie pa religjion”, nuk duhej të hynte në mëkat ndaj një poeti të vdekur, por duhej të thoshte, siç thonë gjithë besimtarët e devotshëm të kësaj bote “Desh zoti dhe e mori pranë vetes”. E ne, si shqiptarë do të shtonim: “E mori pranë vetes si ëngjëll sepse ishte zemra më e ndjeshme shqiptare e shekullit të 20. Ashtu si Zoti mori pranë vetes Zhan D' Arkën19 vjeçare, kur priftërinjtë e dogjën në turrën e druve, të cilën pas pesëqind vjetëve, Papa (poeti Gjon Pali i Dytë), me të drejtë e shpalli shenjtore. Në këtë pikpamje reflektuese në histori, ndoshta klerikëve të sotëm do t’u vlente që vuajtjet e Migjenit t’i paraqisnin dhe përqasnin si shembullin madhështor të ndikimit të Krishtit në qëniet njerëzore, për të mbajtur gjallë shpirtin human, dashurinë, dhimbjen dhe mëshirën që njeriu duhet të ketë për njeriun (siç i kishte madhërishem edhe Nënë Tereza), në këtë botë të egërsuar tragjikisht e ku njeriu për njeriun, jo rrallë herë, shfaqet si ujk, aq sa ua kanë zili (për tmerr) edhe kafshët e xhunglave për nga makabriteti që shfaqin ndër vedi qëniet njerëzore.
Migjeni ka reflektuar në shpirtin tim si një Krisht… në fëmijërinë time të largët që ngjiste aq fort dhe aq dhimbshëm me fatin e Lulit të vocërr me "tolluma të shqyera, që sikur duan ta hanë mësuesin". Ndaj, jetim e këmbëzbathur kam vrapuar nëpër rrugët e Shkodrës për të përcjellë eshtrat e poetit që i sollën nga Torino e Italisë në vitin 1956 dhe u rivarrosën përcjellë nga mbarë intelektualët dhe qytetarët artdashës të Shkodrës. Fëmijërisë dhe adoloshencës sime, poeti i vdekur i kish lënë një mik, Lulin e vocërr, që ashtu si Din Paku, Çipolino, Tonino i padukshëm e Tom Sojeri, do të më bënin vend në shoqërinë e tyre, për të hyrë e përhumbur më pas në labirinthet e librave, më shumë si artdashës e diç më pak si autor.
Krishti, Zhan Darka, Nëna Terezë dhe Migjeni për mua si shqiptar, pse jo edhe si katolik, janë simbole të mrekullive njerëzore që dalin tej e përtej mediokritetit dhe përtej të rëndomtës së përditshme, ku mjerisht më shumë bëhet hije se sa dritë.

Boston, 16 Janar 2005

nga libri me ese: " E verteta perveluese e Aristidh Kolias" 2005